ΦΡΜΚ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΕΥΧΟΣ 16 ΠΟΙΗΣΗ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Το αφιέρωµα που ετοιµάσαµε για το ΦΡΜΚ, σε επιμέλεια Άρη Αναγνωστόπουλου, Κατερίνας Ηλιοπούλου και Γιάννας Μπόυκοβα, παρουσιάζει ένα ευρύτατο φάσµα ποίησης ντοκουµέντο που καλύπτει οχτώ δεκαετίες, ξεκινώντας από έργα που γράφτηκαν την δεκαετία του 40 του προηγούµενου αιώνα και φθάνοντας ως σήµερα.

Η ανθολογία προλογίζεται από τρία δοκίµια, του συγγραφέα και ανθρωπολόγου, Άρη Αναγνωστόπουλου, του Αµερικανού κριτικού και ιστορικού της λογοτεχνίας Joseph Harrington (μτφρ. Γιάννης Πεδιώτης) και της ποιήτριας Eleni Sikelianos (μτφρ. Δήμητρα Κωτούλα), τα οποία συζητούν και αναλύουν το φαινόµενο της ποίησης ντοκουµέντο, θέτοντας τις βάσεις του σε φιλοσοφικό, ιστορικό και ανθρωπολογικό πλαίσιο.

Για την πρώτη εικοσαετία, ξεκινώντας περίπου από το 1940, παρουσιάζουµε τα εξής: Το εµβληµατικό και ριζοσπαστικά πολιτικό έργο Το βιβλίο των νεκρών (1938) της Μύριελ Ρουκάιζερ (μτφρ. Ελένη Ηλιοπούλου) το οποίο θεωρείται από πολλούς το πρώτο έργο ποίησης ντοκουµέντο. Αφορά την υπόθεση της εξόρυξης πυριτίου το 1927, στη Δυτική Βιρτζίνια, η οποία είχε ως αποτέλεσµα εκατοντάδες εργάτες, κυρίως αφροαµερικανικής καταγωγής, να εµφανίσουν πυριτίαση, µία θανατηφόρα νόσο των πνευµόνων. Το θρυλικό, σπαρακτικό αριστούργηµα Αἰνέσωµεν δὴ ἄνδρας ἐνδόξους (1944) ένα βιβλίο συνεργασίας µεταξύ του Αµερικανού συγγραφέα Τζέιµς Έιτζι και του σπουδαίου Αµερικανού φωτογράφου Γουόκερ Έβανς (μτφρ. Κατερίνα Ηλιοπούλου, Λένα Καλλέργη), το οποίο είναι µια λεπτοµερής καταγραφή του τρόπου ζωής των πάµφτωχων οικογενειών αγροτών κατά την διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης. Τα φυλλάδια του Ύπνου (1946) του Γάλλου ποιητή Ρενέ Σαρ (μτφρ. Παναγιώτης Ιωαννίδης), το οποίο προέρχεται από το ηµερολόγιο που κρατούσε ο Σαρ κατά τη διάρκεια της δράσης του στην γαλλική αντίσταση κατά των Γερµανών. Αποσπάσµατα από το εκτενές ποίηµα Πάτερσον του Γουίλιαµ Κάρλος Γουίλιαµς (μτφρ. Παναγιώτης Ιωαννίδης), ένα έργο που εµπλέκει τη βιογραφία µε τα ιστορικά, γεωγραφικά, τοπολογικά και άλλα στοιχεία µιας πόλης. Συνεχίζουµε µε ποιήµατα από το έργο Mαρτυρία του Αµερικανού ποιητή, Τσαρλς Ρέζνικοφ (μτφρ. Κατερίνα Ηλιοπούλου), µια τοιχογραφία των ΗΠΑ του τέλους του 19ου αιώνα µε υλικό που αντλήθηκε από τον ποιητή µέσα από χιλιάδες δικογραφίες της εποχής. Ακολουθεί απόσπασµα από το µακροσκελές ποίηµα Ώρα Μηδέν (1960) του Νικαραγουανού Ερνέστο Καρδενάλ (μτφρ. Μάριος Χατζηπροκοπίου), ο οποίος υπήρξε επίσης εξέχουσα πολιτική, αλλά και ιερατική φυσιογνωµία, ποίηµα που καταγγέλλει την εντόπια τυραννία και τον αµερικανικό ιµπεριαλισµό στην ιστορία της Κεντρικής Αµερικής.

Η µετάβαση στην επόµενη εικοσαετία ξεκινάει µε το ποιητικό δοκίµιο «Ερευνητική ποιητική» (1976), του ποιητή και ακτιβιστή Εντ Σάντερς (μτφρ. Λευτέρης Ζαχαριουδάκης), ένα ευφάνταστο κείµενο-µανιφέστο για τις ερευνητικές πρακτικές της σύγχρονης ποίησης και τον ποιητή ως ιστορικό. Η ανθολογία συνεχίζεται µε τις σύγχρονες πολυπρισµατικές και πολύτροπες εκφάνσεις της ποίησης ντοκουµέντο. Πολλές από αυτές διατηρούν τον έντονο χαρακτήρα της κοινωνικής διαµαρτυρίας όπως για παράδειγµα στο έργο της αφροαµερικανής ποιήτριας Κλόντια Ράνκιν, Πολίτης (μτφρ. Όλγα Παπακώστα), για τον υφέρποντα ρατσισµό στις σύγχρονες κοινωνίες της πολιτικής ορθότητας. Το Ένας µεγάλος εαυτός της Σι Ντι Ράιτ (μτφρ. Δήμητρα Κωτούλα), της πολύ γνωστής Αµερικανίδας ποιήτριας, σε συνεργασία µε την φωτογράφο Ντέµπορα Λάστερ, είναι µια πολυφωνική καταγραφή της ζωής των φυλακισµένων σε διάφορες φυλακές των ΗΠΑ, ενώ το εντελώς πρωτότυπο έργο της Ρόµπιν Κόστε Λιούις, Το ταξίδι της µελαµψής Αφροδίτης (μτφρ. Ορφέας Απέργης) αποτελεί έναν αναστοχασµό πάνω στην πολιτισµική απεικόνιση της µαύρης γυναίκας µέσα από καταλόγους µε τίτλους έργων τέχνης από την αρχαιότητα ως σήµερα. Το έργο του Μαρκ Νόβακ, Δηµοτικό Σχολείο του Κόουλ Μάουντεν (μτφρ. Χριστιάνα Μυγδάλη) µε σύγχρονες µαρτυρίες και τεκµήρια από τις συνθήκες της ζωής εργατών στα ορυχεία στις ΗΠΑ και την Κίνα και αποσπάσµατα από το σχολικό εγχειρίδιο που θέσπισε το Αµερικανικό Ίδρυµα Άνθρακα. Ξεχωριστή θέση ως ποιητής ιστορικός, κατέχει ο σπουδαίος κορεάτης ποιητής Κο Ουν µε το εµβληµατικό όσο και ογκώδες ποιητικό έπος του Δέκα χιλιάδες ζωές (μτφρ. Αυγή Δαφερέρα, Παυλίνα Μάρβιν), το οποίο αποτυπώνει στις σελίδες του τις ζωές χιλιάδων Κορεατών διατρέχοντας την ιστορία της χώρας του από τις αρχές της ίδρυσής της ως σήµερα.

Άλλα σύγχρονα έργα που περιλαµβάνονται στην ανθολογία που ετοιµάσαµε διαπραγµατεύονται τη λειτουργία της µνήµης ως αυτοβιογραφία, αλλά και αυθαίρετο αρχείο πληροφοριών όπως για παράδειγµα η Κοσµοθεωρία της Βρετανίδας εικαστικού Έµα Κέι (μτφρ. Γιάννης Δούκας), αλλά και το πολύ πρόσφατο έργο Εις µνήµην της µνήµης της Ρωσίδας συγγραφέως Μαρία Στεπάνοβα (μτφρ. Γιάννα Μπούκοβα). Επίσης το μικτό κείμενο ποιητικής πρόζας Ανθρωπόζωο της Μπάνου Καπίλ (μτφρ. Χρήστος Σακελλαρίδης), το τραγούδι-ποίημα του Μπομπ Ντύλαν Ο μοναχικός θάνατος της Χάτυ Κάρολ (μτφρ. Ορφέας Απέργης). Στην κατηγορία του “έτοιµου κειµένου” και της εννοιακής ποίησης µε έντονο πολιτικό χαρακτήρα παρουσιάζουµε απόσπασµα από το έργο Επτά Αµερικανικοί θάνατοι και καταστροφές του ποιητή και θεωρητικού Κένεθ Γκόλντσµιθ (μτφρ. Λευτέρης Ζαχαριουδάκης), καθώς και το ποίημα ρεπορτάζ της Ντενίζ Λέβερτοφ, Δελτίο ειδήσεων, Σεπτέμβριος 1991: Οι ΗΠΑ έθαψαν Ιρακινούς στρατιώτες ζωντανούς στον πόλεμο του Κόλπου (μτφρ. Χρήστος Σακελλαρίδης). Ένα έξυπνο, αστείο, αλλά και ανατρεπτικό προς όλα τα εθνικά κλισέ κράµα «έτοιµου κειµένου» και διαδικασίας Google αναζήτησης είναι το Η χώρα σου είναι τέλεια (μτφρ. Βασίλης Αμανατίδης) του Άρα Σιρινιάν.

Από αυτό το αφιέρωµα δεν θα µπορούσε να λείπει η κορυφαία Λευκορωσίδα νοµπελίστα συγγραφέας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς (μτφρ. Ιοκάστη Καμμένου, Φοίβη Γιαννίση) που ανέδειξε τη µαρτυρία σε ένα είδος σύγχρονης επικής ποίησης,. Στην ίδια κατηγορία δηµοσιεύουµε αποσπάσµατα από το έργο Φάρος του Άγγλου ιστορικού Τόνυ Πάρκερ (μτφρ. Παναγιώτης Ιωαννίδης), µε τις µαρτυρίες Άγγλων φαροφυλάκων, αλλά και ένα δείγµα από τις εκατοντάδες αληθινές ιστορίες ακροατών που συνέλλεξε και επιµελήθηκε ο Πωλ Όστερ (μτφρ. Γιάννης Παλαβός) µέσω της Εθνικής Δηµόσιας Ραδιοφωνίας των ΗΠΑ.

Η ανθολογία συµπληρώνεται µε το στίγµα ποίησης ντοκουµέντο σύγχρονων ποιητών/τριών και εικαστικών στα ελληνικά: Βασίλης Αμανατίδης, Γιάννης Ισιδώρου, Λίνα Θεοδώρου, Γιάννα Μπούκοβα, Σάκης Σερέφας, Θοδωρής Χιώτης. Και καταλήγει στο απόλυτο τώρα µε αποσπάσµατα από το συγκλονιστικό Ηµερολόγιο της πανούκλας του Πορτογάλου συγγραφέα Γκονσάλο Ταβάρες (μτφρ. Αθηνά Ψυλλιά) που γράφτηκε κατά τη διάρκεια του πρώτου λοκ ντάουν την άνοιξη του 2020.